Δυσμενείς επιπτώσεις από τη χρήση γεωργικών φαρμάκων
Τα γεωργικά φάρμακα ή τοποθετούνται κατ’ ευθείαν στο έδαφος ή καταλήγουν σ’ αυτό αφού πρώτα ψεκαστούν τα υπέργεια τμήματα των φυτών. Μερικοί παθογόνοι οργανισμοί (ιδίως έντομα) έχουν αναπτύξει ποικιλίες ανθεκτικές στα ήδη γνωστά φάρμακα. Αυτό επιβάλλει τη χρησιμοποίηση μεγαλύτερων δόσεων ή την ανακάλυψη νέων, περισσότερο δραστικών, φαρμάκων. Πολλά γεωργικά φάρμακα διασπώνται μέσα στο έδαφος, αλλά έχει βρεθεί ότι τα προϊόντα αποικοδόμησής τους μπορούν να έχουν ακόμη πιο δυσμενείς επιδράσεις από τις αρχικές δραστικές ουσίες.
Άλλα γεωργικά φάρμακα δεν διασπώνται εύκολα με αποτέλεσμα να παραμένουν για πολλά χρόνια στο περιβάλλον. Ένα πρόβλημα που σχετίζεται με τη συσσώρευση και την παραμονή των γεωργικών φαρμάκων στο έδαφος είναι η ανάπτυξη τοξικότητας προς τα φυτά, με αποτέλεσμα να παράγονται γεωργικά προϊόντα κακής ποιότητας. Άλλο φαινόμενο που παρατηρείται είναι η συσσώρευση τοξικών ουσιών μέσα στα ίδια τα αγροτικά προϊόντα, οπότε αυτά γίνονται επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία.
Συμπεριφορά των γεωργικών φαρμάκων στο έδαφος.
Προσρόφηση
Με την προσρόφηση δεσμεύονται τα μόρια των γεωργικών φαρμάκων από το έδαφος.
Έκπλυση
Η έκπλυση μιας ένωσης από το έδαφος είναι το αντίστροφο της προσρόφησης της. Μόρια ενώσεων ισχυρά προσροφημένα είναι απίθανο να εκπλυθούν στα κατώτερα στρώματα του εδάφους. Για να γίνει έκπλυση πρέπει να υπάρχει καθοδική κίνηση νερού. Η κύρια είσοδος των γεωργικών φαρμάκων στο υδάτινο περιβάλλον γίνεται μέσω των νερών αποστράγγισης εδαφών που περιέχουν υπολείμματα και παρασύρουν εδαφικό υλικό.
Εξάτμιση
Οι δραστικές ουσίες των γεωργικών φαρμάκων είναι πτητικές. Η εξάτμιση των φυτοφαρμάκων έχει διαπιστωθεί από πολύ παλιά. Ένα φυτοφάρμακο που χρησιμοποιείται για την απολύμανση του εδάφους, το βρωμιούχο μεθύλιο, επιλέγεται ακριβώς για την ικανότητα του να εξατμίζεται και να εισχωρεί στους πόρους του εδάφους.
Χημική διάσπαση
Μερικά φυτοφάρμακα υφίστανται χημικές μεταβολές στο μόριο τους και διασπώνται λόγω της επίδρασης της ηλιακής ακτινοβολίας, της καταλυτικής δράσης του εδάφους κ.λπ.
Μικροβιακή αποσύνθεση
Πιστεύεται ότι η παρουσία κάποιων ουσιών στα φυτοφάρμακα μπορεί να τα κάνει λιγότερο ή περισσότερο επιδεκτικά στη διάσπαση τους από τους μικροοργανισμούς του εδάφους.
Επειδή το έδαφος περιέχει μεγάλο πλήθος οργανισμών και μικροοργανισμών, τα γεωργικά φάρμακα που τοποθετούνται ή φτάνουν στο έδαφος θανατώνουν παράλληλα με τους παθογόνους και ένα μεγάλο εύρος μη παθογόνων και ωφέλιμων στο περιβάλλον οργανισμών. Πολλά γεωργικά φάρμακα βρέθηκαν να έχουν δυσμενείς επιδράσεις στη σύνθεση και το ύψος των μικροβιακών πληθυσμών του εδάφους, στη δράση των μικροβίων, την ταχύτητα διάσπασης της οργανικής ουσίας, τους κύκλους του αζώτου, του θείου και του φωσφόρου και τη μικροβιακή σύνθεση της περιοχής των ριζών. Όλες οι παραπάνω βιολογικές διεργασίες συμβάλλουν στη διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους και οι δυσμενείς επιδράσεις των γεωργικών φαρμάκων σ’ αυτές μπορούν να προκαλέσουν μείωση της παραγωγικότητας του.
Όπως και τα λιπάσματα, έτσι και τα γεωργικά φάρμακα ξεφεύγουν από τα όρια των αγροοικοσυστημάτων που εφαρμόζονται και ρυπαίνουν το φυσικό περιβάλλον.
Υπάρχουν διάφοροι οδοί που μπορούν να ακολουθήσουν μετά την εφαρμογή τους. Είσοδος των γεωργικών φαρμάκων στα ύδατα μπορεί να γίνει με την έκπλυση τους από το αγροοικοσύστημα λόγω βροχής ή άρδευσης, με το νερό της βροχής που περιέχει φάρμακα λόγω εξάτμισης των τελευταίων από το έδαφος, ή με απ’ ευθείας εφαρμογή τους σ’ αυτά. Γεωργικά φάρμακα και ουσίες αποικοδόμησής τους ανιχνεύονται σήμερα σε ποτάμια, λίμνες, θάλασσες, υπόγεια νερά, στο νερό της βροχής και το χιόνι και μάλιστα σε μέρη πολύ μακρινά από αυτά στα οποία είχαν χρησιμοποιηθεί (π.χ. Αρκτικό και Ανταρκτικό ωκεανό). Ανιχνεύονται επίσης και στον αέρα, μιας και έχει βρεθεί ότι μέσα σε 24 ώρες από την εφαρμογή τους, οι δραστικές ουσίες των φαρμάκων μπορούν να έχουν απολύτως εξαερωθεί ή μεταφερθεί από τον άνεμο στην ατμόσφαιρα. Πολλά φυτοφάρμακα θεωρούνται υπεύθυνα για την καταστροφή της στοιβάδας του όζοντος (βλ. Αέρας). Το βρωμιούχο μεθύλιο προκαλεί το 5-10% της συνολικής καταστροφής του όζοντος στη Γη. Το μόριο του είναι 30 φορές πιο καταστροφικό από αυτό των χλωροφθορανθράκων που χρησιμοποιούνται και ως προωθητικά αέρια στους ψεκαστήρες.
Υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων φτάνουν στον άνθρωπο μέσω της τροφής, του ρυπασμένου νερού ή και του αέρα. Πολύ συχνά οξέα περιστατικά (δηλητηριάσεις, εγκαύματα, κ.ά.) οφείλονται στην επαφή με γεωργικά φάρμακα. Υπάρχουν όμως και χρόνιες επιδράσεις στην υγεία. Στις τελευταίες συμπεριλαμβάνονται αλλαγές στους εγκεφαλικούς κύκλους και νευρολογικές ανωμαλίες, επίδραση στη συμπεριφορά, ανωμαλίες στη γονιμότητα, στειρότητα, διαταραχές στον έμμηνο κύκλο, επίδραση στο μυελό των οστών, γεννήσεις παιδιών με ανωμαλίες, καρκινογένεση, εκφυλισμός της άμυνας του οργανισμού και αλλεργικές ή φλεγμονώδεις αντιδράσεις στους ιστούς.
Σύμφωνα με την ετήσια έρευνα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων σχετικά με τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων σε προϊόντα φυτικής προέλευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση (συμπεριλαμβανομένων της Νορβηγίας, της Ισλανδίας και του Λιχτενστάιν), βρέθηκε ότι το 2005 περίπου το 4,7% του συνόλου (περίπου 62.500) των δειγμάτων που εξετάστηκαν περιείχαν υπολείμματα φυτοφαρμάκων που υπερέβαιναν τα εθνικά και κοινοτικά επιτρεπόμενα όρια. Επιπλέον, στο 41% των δειγμάτων ανιχνεύθηκαν υπολείμματα των οποίων όμως οι συγκεντρώσεις ήταν μικρότερες των ορίων αυτών. Στην ίδια έρευνα βρέθηκε ότι στην Ελλάδα το 17% των δειγμάτων φρέσκων και κατεψυγμένων φρούτων και λαχανικών που αναλύθηκαν περιείχαν υπολείμματα εντός των επιτρεπόμενων ορίων ενώ το 1,1% περιείχε υπολείμματα σε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες των ορίων αυτών. Αντίστοιχα στα δείγματα ελαιολάδου που εξετάστηκαν το 35,9% περιείχε υπολείμματα που δεν υπερέβαιναν τα όρια και το 1,7% περιείχε συγκεντρώσεις μεγαλύτερες των επιτρεπόμενων (Commission of the European Communities 2007).