Οι κινήσεις του φλοιού της Γης
Ο φλοιός της Γης δεν είναι ενιαίος αλλά αποτελείται από ακανόνιστα κομμάτια, τις λιθοσφαιρικές πλάκες, που χωρίζονται μεταξύ τους με ρήγματα.
Η θερμοκρασία του μανδύα δεν είναι παντού η ίδια. Όσο πλησιάζουμε προς τον πυρήνα αυξάνεται. Σε βάθος 60 χμ. είναι 250 βαθμοί Κελσίου ενώ στα 200 χμ. βάθος είναι περίπου 1.500 βαθμοί Κελσίου. Σύμφωνα με τους νόμους της Φυσικής η θερμότερη μάζα των ρευστών, επειδή είναι αραιότερη ανεβαίνει, ενώ η ψυχρότερη είναι πυκνότερη και κατεβαίνει. Έτσι λοιπόν, και επειδή ο φλοιός δεν είναι παντού εξίσου παχύς, δημιουργούνται στο μανδύα κυκλικά ρεύματα που λέγονται και ρεύματα μεταφοράς.
ΤΟΜΗ ΤΗΣ ΓΗΣ
Ο φλοιός χωρίζεται σε ωκεάνιο και ηπειρωτικό. Ο ωκεάνιος αποτελείται από πετρώματα με μεγαλύτερη πυκνότητα, ενώ ο ηπειρωτικός με μικρότερη. Τα δύο είδη βρίσκονται σε ισορροπία μεταξύ τους, επειδή ο ωκεάνιος φλοιός είναι λεπτότερος (μέχρι 8 χμ. πάχος) ενώ ο ηπειρωτικός παχύτερος (κατά μέσο όρο 30 χμ. και κάτω από τις οροσειρές μπορεί να φτάσει τα 70 χμ. πάχος).
Κάτω από το φλοιό υπάρχει ο μανδύας (με πάχος περίπου 2.900 χμ.) που αποτελείται από το μάγμα. Το μάγμα βρίσκεται σε ρευστή κατάσταση λόγω της υψηλής θερμοκρασίας που επικρατεί στο εσωτερικό της Γης. Η μετάβαση από τη στερεά στην υγρή κατάσταση γίνεται σταδιακά.
Οι γνώσεις μας για τον πυρήνα της Γης είναι έμμεσες και προέρχονται από τη μελέτη της διάδοσης των σεισμικών κυμάτων. Φαίνεται ότι το εξωτερικό τμήμα του πυρήνα είναι ρευστό και αποτελείται κυρίως από σίδηρο, νικέλιο και πυρίτιο, ενώ το εσωτερικό, λόγω της υψηλής πίεσης, είναι στερεό, και αποτελείται από σίδηρο και νικέλιο.
Τα ρεύματα άλλοτε απομακρύνονται (αποκλίνοντα) και άλλοτε πλησιάζουν (συγκλίνοντα) μεταξύ τους. Τα ρεύματα αυτά παρασύρουν μαζί τους τις λιθοσφαιρικές πλάκες (τα τμήματα του φλοιού), που επίσης άλλοτε απομακρύνονται, όπως συμβαίνει στον Ατλαντικό ωκεανό, και άλλοτε συμπιέζονται, όπως συμβαίνει στην περιοχή της Μεσογείου ανάμεσα στην ευρασιατική και την αφρικανική πλάκα. Επίσης οι πλάκες μπορούν να κινούνται και παράλληλα σε όμοιες ή διαφορετικές κατευθύνσεις.
Όταν οι λιθοσφαιρικές πλάκες συμπιέζονται, στα σημεία επαφής τους ασκούνται τεράστιες δυνάμεις, επειδή περισσότερο υλικό προσπαθεί να χωρέσει σε λιγότερο χώρο. Έτσι ο ηπειρωτικός φλοιός πτυχώνεται και δημιουργεί οροσειρές. Π.χ. Ανδεις, Αλπεις, κ.ά. Από τις πτυχώσεις και τις ρωγμές που δημιουργούνται, βρίσκει διέξοδο το μάγμα και δημιουργεί ηφαίστεια. Επίσης στις περιπτώσεις της σύγκλισης των πλακών, ο ωκεάνιος φλοιός εισχωρεί κάτω από τον ηπειρωτικό και τα πετρώματα του θρυμματίζονται και τήκονται.
Για να γίνουν εμφανείς αυτές οι αλλαγές απαιτούνται συνήθως εκατοντάδες χρόνια. Για παράδειγμα, η αφρικανική πλάκα πλησιάζει την ευρασιατική 2-3 εκ. το χρόνο, ενώ η κορυφή των Ιμαλαΐων ψηλώνει 1 εκ. το χρόνο.
Ωστόσο, στην κοντινή μας Σαντορίνη ο χάρτης αλλάζει ταχύτατα. Νησάκια εμφανίστηκαν και εξαφανίστηκαν μέσα σε λίγες δεκάδες χρόνια.
Όταν οι λιθοσφαιρικές πλάκες απομακρύνονται και πάλι το μάγμα βρίσκει διέξοδο, στερεοποιείται και δημιουργεί καινούριο φλοιό. Έτσι την ίδια στιγμή που ο φλοιός δημιουργείται σ' ένα σημείο της Γης σ' ένα άλλο μπορεί να καταστρέφεται. Γι' αυτό το λόγο τα πολύ παλαιά στρώματα της Γης έχουν ανακυκλωθεί.
Εάν τα όρια δύο λιθοσφαιρικών πλακών που συγκλίνουν βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, είναι δυνατόν να δημιουργηθεί μια υποβρύχια οροσειρά, που βαθμιαία να αναδυθεί, δίνοντας μια νέα ξηρά. Αυτό το φαινόμενο συμβαίνει στην ανατολική Μεσόγειο.
Οι ενδογενείς λοιπόν αιτίες δημιουργίας του ανάγλυφου της Γης είναι τα ρεύματα του μανδύα. Υπάρχουν όμως και οι εξωγενείς αιτίες που διαμορφώνουν το ανάγλυφο, όπως η διάβρωση του εδάφους (βλ. Έδαφος) καθώς και κάποιες ανθρώπινες παρεμβάσεις.
Όπως είναι φανερό, η Γη δεν ήταν πάντοτε όπως είναι σήμερα ούτε θα μείνει για πάντα στη σημερινή της μορφή. Μόνο που ο ρυθμός της αλλαγής της είναι τέτοιος ώστε μέσα στη ζωή του ένας άνθρωπος δεν προλαβαίνει να τον αντιληφθεί.
Σχήμα 2
Φάσεις της ξηράς.
Πριν από 230 εκατ. χρόνια όλες οι ξηρές ήταν ενωμένες σε μια ήπειρο, την Παγγαία, και όλες οι θάλασσες σε μία, την Πανθάλασσα (σχήμα 2). Τότε υπήρχαν δύο μόνο ρεύματα στο μανδύα. Πριν από 210 εκατ. χρόνια αρχίζουν να αποχωρίζονται τα τμήματα της ξηράς που δημιουργούν δυο σύνολα: τη Λαυρασία στο Βόρειο ημισφαίριο και τη Γκοντβάνα στο Νότιο. Πριν από 63 εκατ. χρόνια η Αμερική αποχωρίζεται και απομακρύνεται προς τα δυτικά. Οι Ινδίες προσκρούουν στην Ασία και έτσι δημιουργούνται τα Ιμαλάια.