Οι γεωλογικοί αιώνες
Για να μελετήσει καλύτερα ο άνθρωπος την ιστορία της ζωής στη Γη, χώρισε το χρόνο σε μεγάλα διαστήματα λαμβάνοντας υπόψη τους οργανισμούς που ζούσαν στο καθένα. Τα διαστήματα αυτά ονόμασε γεωλογικούς αιώνες, αν και η διάρκεια τους είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από τους σημερινούς αιώνες και μετριέται σε εκατομμύρια χρόνια. Ο χωρισμός από αιώνα σε αιώνα σημαδεύεται από μαζικές εξαφανίσεις ειδών και από επικράτηση διαφορετικών οργανισμών.
Λέγεται και προτεροζωικός αιώνας, δηλαδή αιώνας που προηγήθηκε της ζωής, ή μεγααιώνας, γιατί η διάρκεια του είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι η διάρκεια όλων των άλλων αιώνων μαζί. Εδώ δημιουργείται ο πρώτος φλοιός της Γης. Υπάρχει έντονο ανάγλυφο με βουνά και πεδιάδες αχνιστής λάβας. Με την ψύξη του πρώτου φλοιού, υγροποιούνται οι υδρατμοί που υπάρχουν στην πυκνή ατμόσφαιρα και δημιουργούν τη θάλασσα και τους ποταμούς.
Επειδή τα πετρώματα αυτής της εποχής έχουν ανακυκλωθεί είναι δύσκολη η εξαγωγή συμπερασμάτων. Πάντως φαίνεται ότι η ζωή ξεκινά κάποτε σ' αυτή την εποχή, μέσα στη θάλασσα και είναι υποτυπώδης. Προς το τέλος εμφανίζονται κάποια είδη μαλακίων. Στην ξηρά δεν υπάρχει ζωή.
α) Παλαιοζωικός αιώνας (από 600 εκατ. χρόνια έως 245 εκατ. χρόνια πριν).
Η ζωή υπάρχει και ευημερεί στη θάλασσα. Σχεδόν όλα τα γνωστά μας σήμερα θαλάσσια ασπόνδυλα έχουν σ' αυτή την εποχή τους προγόνους τους. Έχουν βρεθεί 1000 είδη απολιθωμένα, μεγέθους από τη μύτη της καρφίτσας έως 45 εκατοστά μήκος, όπως διάφορα κεφαλόποδα. Τότε εμφανίζονται τα σπονδυλωτά και τα οστρακόδερμα.
Υπάρχουν μεγάλες αυξομειώσεις της θάλασσας, ορογενέσεις και ηφαιστειακή δραστηριότητα. Δεν υπάρχουν διαφορετικές εποχές και το κλίμα είναι αλλού ξηρό και ζεστό και αλλού υγρό.
Πριν από περίπου 400 εκατ. χρόνια εμφανίζονται λίγα φυτά χωρίς φύλλα στην ξηρά. Στη θάλασσα έχουμε τα πρώτα είδη καρχαριών μήκους 6 μέτρων.
Πριν από 350 εκατ. χρόνια η ξηρά πτυχώνεται και δημιουργεί λεκάνες υγρότοπων. Εδώ εμφανίζονται τα πρώτα αμφίβια που από μέγεθος σαλαμάνδρας στην αρχή φτάνουν αργότερα τα 4,5 μέτρα.
Η ξηρά αρχίζει να πρασινίζει. Εμφανίζονται τα πρώτα χερσαία ασπόνδυλα, μαλάκια και έντομα χωρίς φτερά. Αργότερα εμφανίζονται χόρτα και δέντρα αρχικά 12 μ. ψηλά και αργότερα γιγαντιαία αειθαλή ύψους 30 μέτρων. Οι λιθάνθρακες της κεντρικής Ευρώπης προέρχονται από καταπλακώσεις των δένδρων εκείνης της εποχής.
Τα πρώτα ζώα που κατακτούν τον αέρα είναι τα έντομα της εποχής αυτής. Πριν από 300 περίπου εκατ. χρόνια εμφανίζονται τα ερπετά. Ζουν δίπλα στους υγρότοπους και είναι τα πρώτα ζώα που αναπαράγονται στην ξηρά δημιουργώντας το αδιάβροχο (αμνιοτικό) αυγό.
Το τέλος της εποχής αυτής σημαδεύεται από το ξεκίνημα της βασιλείας της ζωής της ξηράς. Μεγάλο ποσοστό των ειδών που υπήρχαν τότε εξαφανίστηκαν δίνοντας τη θέση τους σε νέα είδη.
β) Μεσοζωικός αιώνας (από 245 εκατ. χρόνια πριν έως 65 εκατ. χρόνια πριν).
Το τοπίο αρχικά παρουσιάζει έρημους και βουνά με θάμνους. Άνυδρες συνθήκες επικρατούν στο βόρειο ημισφαίριο. Αργότερα αναπτύσσονται τα κωνοφόρα δέντρα.
Στη θάλασσα κάνουν την εμφάνιση τους τα πρώτα θαλάσσια σαρκοφάγα ερπετά, οι ιχθυόσαυροι. Στην ξηρά κυριαρχούν τα ερπετά που αυξάνονται σε αριθμό ειδών και μέγεθος. Είναι οι δεινόσαυροι, από την ελληνική λέξη «δεινός» = φοβερός και σαύρα, δηλαδή φοβερές σαύρες. Πάντως, η ονομασία «δεινόσαυρος» δεν είναι η επιστημονική γι' αυτά τα ζώα. Τα ερπετά αυτά κατατάσσονται σε δυο κατηγορίες: τα ορνιθίσχυα, με οστά της λεκάνης όπως της όρνιθας και τα σαυρίσχυα, με οστά της λεκάνης όπως της σαύρας. Από 15 εκ. που ήταν στην αρχή το μήκος τους, φτάνουν τα 25 μ.
Εδώ εμφανίζονται και τα πρώτα ιπτάμενα ερπετά. Στον αρχαιοπτέρυγα οι φολίδες του δέρματος έχουν εξελιχθεί σε πτέρωμα, και στον πτεροδάκτυλο έχουν αναπτυχθεί μεμβράνες ανάμεσα στα δάκτυλα των μπροστινών του άκρων και στο σώμα του. Και ο αρχαιοπτέρυξ και ο πτεροδάκτυλος έκαναν αιωρήσεις από κλαδί σε κλαδί, κάτι παρόμοιο με αυτό που κάνει σήμερα ένα είδος σκίουρου. Από τα ερπετά διατηρούν ακόμη αρκετά χαρακτηριστικά, όπως είναι τα δόντια στο ράμφος, οι σπόνδυλοι στην ουρά και τα συμπαγή οστά.
Εμφανίζονται τα πρώτα θερμόαιμα ζώα, τα θηλαστικά, που κυοφορούν τους απογόνους μέσα στο σώμα τους, και τους τρέφουν με αίμα μέσω του πλακούντα. Για να διατηρήσουν τη θερμοκρασία του σώματος τους σταθερή, έχουν ανάγκη από περισσότερη τροφή. Είναι μικρά τρωκτικά σε μέγεθος ποντικού και ζουν στα δάση.
Οι εποχές αρχίζουν να εναλλάσσονται ευνοώντας τα φυλλοβόλα δέντρα. Κάποια φυτά παράγουν νέκταρ και υποτυπώδη άνθη.
Στη θάλασσα κυριαρχούν τα ερπετά, όπως οι γιγάντιες χελώνες. Το ίδιο και στην ξηρά και στον αέρα. Ο μεσοζωικός είναι ο αιώνας των ερπετών.
Τα πουλιά εξελίσσονται από τα ερπετά σε δύο κλάδους. Ένας με καλά ανεπτυγμένες φτερούγες και ένας με καλά ανεπτυγμένα πόδια για κολύμπι.
Πτυχώσεις του φλοιού ξεκινούν τη δημιουργία των Άλπεων, των Άνδεων και των Βραχωδών ορέων στην Αμερική καθώς και άλλων οροσειρών.
Προς το τέλος της εποχής οι δεινόσαυροι εξαφανίζονται μαζί με το 75% των ειδών που υπήρχαν τότε στη Γη.
γ) Καινοζωικός αιώνας (από 65 εκατ. χρόνια πριν μέχρι σήμερα).
Τα περισσότερα από τα σημερινά είδη φυτών και ζώων είναι απόγονοι των ειδών του αιώνα αυτού. Σχηματίζεται ο Ινδικός, ο Ατλαντικός ωκεανός και τα Ιμαλάια. Αργότερα ξεκινάει εκείνη η φάση της αλπικής πτύχωσης που έδωσε τον κορμό των ελληνικών οροσειρών (Πίνδος, όρη Δυτικής Πελοποννήσου και Κρήτης). Σε μεγάλη έκταση της Γης επικρατούν τροπικές συνθήκες. Κυριαρχούν τα φυλλοβόλα δέντρα και τα ανθοφόρα φυτά.
Εμφανίζονται οι πρόγονοι όλων των ειδών των εντόμων που ξέρουμε σήμερα και λαμβάνουν μέρος στην επικονίαση των φυτών.
Αργότερα τα δάση μειώνονται και δημιουργούνται λιβάδια όπου βόσκουν τα φυτοφάγα θηλαστικά. Εξαφανίζονται τα θαλάσσια ερπετά, εκτός από τις χελώνες και τους κροκόδειλους. Τη θέση τους παίρνουν μεγάλα θηλαστικά, πρόγονοι των φαλαινών και των θαλάσσιων αγελάδων. Υπάρχει μεγάλη αφθονία σε καρχαρίες. Στην Κρήτη βρέθηκε δόντι που υπολογίζεται ότι ανήκε σε καρχαρία μήκους 20 μέτρων.
Εμφανίζονται τα προβοσκιδωτά και οι ελέφαντες και οι πρώτοι πίθηκοι και γίβωνες.
Τα τελευταία δύο εκατομμύρια χρόνια, στο βόρειο κυρίως ημισφαίριο έχουμε τέσσερις εναλλαγές παγετωδών και μεσοπαγετωδών εποχών. Στις παγετώδεις έχουμε αύξηση της ξηράς, μιας και το νερό συγκεντρώνεται στους παγετώνες των πόλων κι έτσι ενοποιούνται οι δρόμοι επικοινωνίας μεταξύ των ηπείρων. Γι' αυτό έχουμε και πολλές μετακινήσεις ζώων από ήπειρο σε ήπειρο.
Σχήμα 5Οι γεωλογικοί αιώνες.
Πηγή: Benton M., 1984