Το Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
Το Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Πρ.Π.Ε.) οργανώθηκε από το W.W.F. Ελλάς, υλοποιήθηκε σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Α/θμιας Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας και χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Μποδοσάκη.
Σκοπός του Πρ.Π.Ε. ήταν η εκπόνηση εκπαιδευτικού υλικού που απευθύνεται στο δάσκαλο και προσφέρει τη δυνατότητα ανάπτυξης βασικών ολοκληρωμένων προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο Δημοτικό Σχολείο.
Το Πρ.Π.Ε. είχε πιλοτικό χαρακτήρα, διήρκεσε δυόμισι χρόνια (Σεπτέμβριος 1992 - Φεβρουάριος 1995) και εξελίχθηκε σε τρεις φάσεις.
Κατά την πρώτη φάση υλοποιήθηκε η αρχική παραγωγή του εκπαιδευτικού υλικού από ειδικούς διάφορων κλάδων και εκπαιδευτικούς, η επιλογή των δημοτικών σχολείων που συμμετείχαν στο Πρ.Π.Ε. και η ενημέρωση των δασκάλων που επιφορτίστηκαν με την εφαρμογή του εκπαιδευτικού υλικού.
Στη δεύτερη φάση πραγματοποιήθηκε η πειραματική εφαρμογή του παιδαγωγικού υλικού σε δημοτικά σχολεία και η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού υλικού. Συνολικά το παιδαγωγικό υλικό εφαρμόστηκε σε όλες τις τάξεις οκτώ δημοτικών σχολείων της χώρας. Για το πρόγραμμα Π.Ε. που εφαρμόστηκε στις τάξεις Δ', Ε', ΣΤ' εκπονήθηκε έρευνα διαμορφωτικής αξιολόγησης, ενώ αξιολογήθηκαν όλες οι δραστηριότητες μετά την εφαρμογή τους σε κάθε τάξη των δημοτικών σχολείων.
Η τρίτη φάση περιέλαβε την τελική διαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού βάσει των πορισμάτων της αξιολόγησης και την έκδοση του εκπαιδευτικού υλικού.
Το πακέτο εκπαιδευτικού υλικού με τίτλο «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στο Δημοτικό Σχολείο» είναι το κύριο προϊόν της έρευνας και των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του Πρ.Π.Ε.
Το W.W.F. Ελλάς προσφέρει το εκπαιδευτικό αυτό υλικό στο Υπουργείο Παιδείας προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για την εφαρμογή της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στα Δημοτικά σχολεία της χώρας.
Το εκπαιδευτικό υλικό
Το εκπαιδευτικό υλικό «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στο Δημοτικό Σχολείο» απευθύνεται στο δάσκαλο και έχει δύο βασικούς στόχους:
- την ενημέρωση του δασκάλου σε βασικά περιβαλλοντικά θέματα,
- την εκπαίδευση των μαθητών σύμφωνα με τους στόχους, τις αρχές και τις διδακτικές μεθόδους της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.
Διαρθρώνεται σε εννέα θεματικές ενότητες, που καλύπτουν μια βασική περιβαλλοντική θεματολογία στην οποία εντάσσονται αντικείμενα διδασκαλίας της Π.Ε.:
- Έδαφος- Νερό- Αέρας- Δάσος- Αγροοικοσυστήματα - Από την παραγωγή στην κατανάλωση- Επιφανειακά Νερά - Υγρότοποι, Ποτάμια, Λίμνες- Θάλασσα- Απειλούμενα είδη- Η ζωή στη Γη Οργανώνεται σε δύο βασικά μέρη:- Ενημερωτικά φυλλάδια για το δάσκαλο
- Παιδαγωγικές δραστηριότητες που ο δάσκαλος προτείνει στους μαθητές και εφαρμόζονται στην τάξη.
Το πακέτο του εκπαιδευτικού υλικού αναλυτικά περιλαμβάνει:
* Ένα φυλλάδιο με περιεχόμενο: την εισαγωγή όπου παρουσιάζεται το εκπαιδευτικό υλικό, οι τρόποι χρήσης του και βασικά στοιχεία για την Π.Ε., ένα βασικό γλωσσάρι χρήσιμο κατά τη μελέτη των θεμάτων που επεξεργάζεται το εκπαιδευτικό υλικό, διευθύνσεις περιβαλλοντικών οργανώσεων που δρουν στην Ελλάδα.
* Εννέα φυλλάδια που καλύπτουν την ενημέρωση του δασκάλου στα παραπάνω θέματα
* Ένα πακέτο με 150 φύλλα παιδαγωγικών δραστηριοτήτων που αναφέρονται στο σύνολο των θεματικών ενοτήτων και καλύπτουν τον τομέα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης των μαθητών.
Τα ενημερωτικά φυλλάδια
Σε κάθε θεματική ενότητα αντιστοιχεί ένα ενημερωτικό φυλλάδιο για το δάσκαλο που φέρει τον αντίστοιχο τίτλο. Σκοπός των φυλλαδίων είναι η βασική θεωρητική ενημέρωση του δασκάλου στα συγκεκριμένα θέματα, η οποία θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου ο δάσκαλος να εμπλακεί στη διδασκαλία των θεμάτων αυτών.
Σε κάθε φυλλάδιο συγκεντρώνεται συνοπτικά βασική επιστημονική γνώση, δεδομένα και αντιλήψεις σχετικά με το θέμα, το οποίο προσεγγίζεται σφαιρικά ώστε να επιτυγχάνεται η συγκρότηση της σχετικής γνώσης και να αναδεικνύονται οι διαφορετικές διαστάσεις και προσεγγίσεις κάθε θέματος καθώς και η σύνδεση και η αλληλοσυσχέτισή τους.
Ειδικότερες, γενικότερες ή συμπληρωματικές διαστάσεις ενός θέματος συχνά εμπίπτουν στο αντικείμενο κάποιας άλλης θεματικής ενότητας δεδομένου ότι όλα τα θέματα συνδέονται μεταξύ τους μέσω της αλληλοσυσχέτισης των περιβαλλοντικών λειτουργιών. Γι' αυτό σε κάθε φυλλάδιο -θεματική ενότητα προσεγγίζονται μεν όλες οι διαστάσεις που αφορούν στο συγκεκριμένο θέμα αλλά υπάρχουν παραπομπές στις θεματικές ενότητες όπου γίνεται η διεξοδικότερη ανάλυση μιας συγκεκριμένης διάστασης, π.χ. η όξινη βροχή αναφέρεται σε πολλά φυλλάδια αλλά αναλύεται στο φυλλάδιο «Αέρας». Γι' αυτό στα κείμενα όλων των υπόλοιπων φυλλαδίων όπου αναφέρεται η όξινη βροχή υπάρχει σχετική παραπομπή με τη μορφή: (βλ. Αέρας).
Μ' αυτό τον τρόπο αναδεικνύεται η σύνδεση και η οργανική ενότητα όλων των θεμάτων με αποτέλεσμα η μελέτη όλων των θεματικών ενοτήτων να οδηγεί τον αναγνώστη σε μια συνολική αντίληψη τόσο του δυναμικού συστήματος που ονομάζουμε περιβάλλον όσο και των περιβαλλοντικών προβλημάτων.
Τα κείμενα σε κάθε φυλλάδιο συνοδεύονται από διαγράμματα, σκίτσα και ένθετα πλαίσια που δρουν διευκρινιστικά και συμπληρωματικά. Επίσης στο τέλος κάθε φυλλαδίου παρατίθεται σχετική βιβλιογραφία στην οποία μπορεί να προσφεύγει ο εκπαιδευτικός για περισσότερες πληροφορίες, καθώς και οι αριθμοί των σχετικών με το θέμα δραστηριοτήτων.
Η οργάνωση του ενημερωτικού υλικού σε ξεχωριστά φυλλάδια που δεν ξεπερνούν τις λίγες σελίδες εξυπηρετεί τόσο το στόχο του όσο και τη χρήση του. Πρόκειται για ευσύνοπτα φυλλάδια που αποσκοπούν με εύληπτο τρόπο σε βασική ενημέρωση του δασκάλου, χωρίς να φιλοδοξούν να εξαντλήσουν το διαπραγματευόμενο θέμα. Επίσης κύριος γνώμονας για την οργανωτική δομή του ενημερωτικού υλικού ήταν η ανάγκη για ταυτόχρονη και ανεξάρτητη χρήση του από πολλούς δασκάλους κάθε σχολείου.
Οι παιδαγωγικές δραστηριότητες
Το δεύτερο μέρος του εκπαιδευτικού υλικού αφορά στον τομέα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης των μαθητών. Συγκροτείται από 150 παιδαγωγικές δραστηριότητες οι οποίες καλύπτουν το σύνολο των θεματικών ενοτήτων.
Κάθε δραστηριότητα διατυπώνεται συνοπτικά σ' ένα ξεχωριστό φύλλο όπου αναφέρονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες για την υλοποίηση της δραστηριότητας στην τάξη.
Σχεδόν όλες οι δραστηριότητες παρουσιάζονται με το εξής οργανωτικό σχήμα:
Αντικείμενο: Περιγραφή της δραστηριότητας με μία φράση.
Ηλικία: Ομάδα ηλικίας των μαθητών στους οποίους απευθύνεται η δραστηριότητα. Η ηλικία που αναγράφεται σε κάθε φύλλο είναι ενδεικτική. Ο δάσκαλος με τη δημιουργικότητα και την πείρα που διαθέτει μπορεί να αξιοποιήσει την ιδέα που προτείνεται στη δραστηριότητα και να την προσαρμόσει ανάλογα με την ηλικία, τις εμπειρίες και τις ικανότητες των μαθητών του.
Εποχή: Αναφορά στις πλέον ενδεδειγμένες εποχές για την υλοποίηση της δραστηριότητας, (κώδικας: Φ: Φθινόπωρο, Χ: Χειμώνας, Α: Άνοιξη, Κ: Καλοκαίρι).
Διάρκεια: Αναφορά στο χρόνο που απαιτείται για την ολοκλήρωση της δραστηριότητας. Δεν υπολογίζεται ο χρόνος συλλογής υλικού, η εργασία στο σπίτι και σε δραστηριότητες μελέτης πεδίου δεν υπολογίζεται ο χρόνος μετάδοσης στο πεδίο. Σημειώνεται ότι ο αναγραφόμενος χρόνος είναι ενδεικτικός. Ο πραγματικός χρόνος εξαρτάται από τις συνθήκες υλοποίησης της δραστηριότητας.
Υλικά: Αναφορά στο Βοηθητικό υλικό που απαιτείται για την υλοποίηση της δραστηριότητας.
Περιγραφή: Καθορισμός των διδακτικών ενεργειών και της πορείας εργασίας σε κάθε δραστηριότητα.
Θέματα για συζήτηση: Ιδέες θεμάτων για συζήτηση που διευρύνουν το διδακτικό αντικείμενο κάθε δραστηριότητας.
Σημείωση: Παράθεση Βοηθητικών πληροφοριών και διευκρινίσεων.
Πολλές δραστηριότητες συνοδεύονται από συμπληρωματικά έντυπα: πίνακες, εικόνες, ερωτηματολόγια, σκίτσα, κείμενα, τα οποία χρησιμοποιούνται από τους μαθητές κατά την εκτέλεση της δραστηριότητας. Ο δάσκαλος φωτοτυπεί τα συμπληρωματικά έντυπα και τα μοιράζει στους μαθητές.
Οι δραστηριότητες απευθύνονται σε όλες τις κατηγορίες ηλικιών του δημοτικού σχολείου και οι εργασίες γίνονται είτε στην τάξη είτε στο πεδίο.
Οι διδακτικές μέθοδοι μέσω των οποίων προσεγγίζονται το αντικείμενο και οι στόχοι στις δραστηριότητες ποικίλλουν: συζήτηση, οδηγίες μάθησης, μελέτη πεδίου, επισκόπηση πεδίου, πείραμα, παιχνίδι, μελέτη περίπτωσης, ερωτήσεις, καθοδηγούμενη ανακάλυψη, διερεύνηση, παιχνίδι ρόλων, επίλυση προβλημάτων, αποσαφήνιση αξιών, κ.λπ. Όλες αυτές οι μέθοδοι διδασκαλίας χρησιμοποιούνται είτε ανεξάρτητα η μία από την άλλη είτε σε συνδυασμό μεταξύ τους και εξασφαλίζουν την ενεργητική και δημιουργική συμμετοχή των μαθητών στη διδακτική διαδικασία και την άμεση ή έμμεση επαφή με το διδασκόμενο αντικείμενο.
Τρόπος χρήσης Η οργάνωση του πακέτου των δραστηριοτήτων έχει ως στόχο την πολλαπλή και ευέλικτη χρήση του ώστε να αποτελέσει ένα χρήσιμο και αποτελεσματικό εργαλείο στα χέρια του δασκάλου.
Κάθε δραστηριότητα περιγράφεται σ' ένα ξεχωριστό φύλλο χαρτιού. Η βασική τους ταξινόμηση είναι κατά θεματική ενότητα και ακολουθεί την παρακάτω σειρά: Έδαφος, Νερό, Αέρας, Δάσος, Αγροοικοσυστήματα - Από την παραγωγή στην κατανάλωση, Επιφανειακά νερά - Υγρότοποι, Ποτάμια, Λίμνες, Θάλασσα, Απειλούμενα είδη, Η ζωή στη Γη.
Όμως, αριθμούνται συνολικά από το 1 έως το 150 και δεν διαχωρίζονται σε ξεχωριστές κατά θέμα ενότητες. Η επιλογή αυτή έγινε για τους εξής λόγους:
* Πολλές δραστηριότητες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη μελέτη περισσότερων της μιας θεματικής ενότητας, εφόσον όλα τα θέματα συνδέονται μεταξύ τους μέσω της αλληλοσυσχέτισης των περιβαλλοντικών λειτουργιών και προβλημάτων, π.χ. η δραστηριότητα με αριθμό 6 χρησιμοποιείται για τη διδασκαλία τόσο της ενότητας του Εδάφους όσο και αυτής του Δάσους.
Στην τελευταία σελίδα κάθε ενημερωτικού φυλλαδίου αναφέρονται οι αριθμοί των δραστηριοτήτων των σχετικών με το θέμα. Επίσης, έχει συνταχθεί ένας συγκεντρωτικός πίνακας των αντικειμένων που πραγματεύονται οι δραστηριότητες και οι θεματικές ενότητες στις οποίες αντιστοιχούν. Μ' αυτόν τον τρόπο ο δάσκαλος έχει τη δυνατότητα να διαχωρίζει τις δραστηριότητες κατά προτεινόμενη θεματική ενότητα.
* Η βασική αυτή ταξινόμηση κατά θεματική ενότητα είναι ενδεικτική και όχι αποκλειστική. Ο δάσκαλος έχει τη δυνατότητα να αναδιατάσσει τις δραστηριότητες στο πακέτο και να δημιουργεί νέες θεματικές ενότητες ξεχωρίζοντας εκείνες οι οποίες καλύπτουν το θέμα που επιλέγει κάθε φορά να επεξεργαστεί, π.χ. τη ρύπανση ή την υποβάθμιση των φυσικών πόρων.
Με τη χρήση αυτού του οργανωτικού σχήματος αφενός οι προτεινόμενες θεματικές ενότητες δεν στεγανοποιούνται, αφετέρου η χρήση των δραστηριοτήτων δεν περιορίζεται στη μελέτη των συγκεκριμένων θεμάτων και δίνεται η δυνατότητα στο δάσκαλο να χρησιμοποιεί το παιδαγωγικό υλικό με ποικίλους τρόπους σύμφωνα με την κρίση και τις επιλογές του.
Αλλά και οι ίδιες οι δραστηριότητες συνιστούν ένα χρήσιμο και ευέλικτο εργαλείο για το δάσκαλο, αλλά όχι αποκλειστικό. Πρόκειται περισσότερο για ιδέες και υποδείξεις προς το δάσκαλο ο οποίος με την πείρα και τη δημιουργικότητα που διαθέτει μπορεί ανάλογα με τις ανάγκες της διδασκαλίας που σχεδιάζει να τις τροποποιήσει, να τις συμπληρώσει, να τις συνδέσει μεταξύ τους, να δημιουργήσει καινούριες εμπνεόμενος από το συγκεκριμένο υλικό.
Προτείνονται τρεις βασικοί τρόποι χρήσης του πακέτου των δραστηριοτήτων.
1. Ο δάσκαλος χρησιμοποιεί τις δραστηριότητες προκειμένου να εμπλουτίσει σε έννοιες, στόχους, παιδαγωγικές προσεγγίσεις θέματα που ούτως ή άλλως επεξεργάζεται στο πλαίσιο του τρέχοντος αναλυτικού προγράμματος ή εισάγει θέματα και δραστηριότητες που ευνοούν την εκπλήρωση των στόχων της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στα διάφορα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος. Συμβουλεύεται το συγκεντρωτικό πίνακα των δραστηριοτήτων και επιλέγει τις δραστηριότητες τις οποίες θεωρεί κατάλληλες για την αποτελεσματικότερη διδασκαλία των θεμάτων που επεξεργάζεται.
2. Ο δάσκαλος σχεδιάζει ένα πρόγραμμα Π.Ε. με αντικείμενο μία από τις προτεινόμενες θεματικές ενότητες, π.χ. το έδαφος ή το δάσος.
Συμβουλεύεται την ταξινόμηση κατά θέμα που προτείνεται στα αντίστοιχα φυλλάδια ή το συγκεντρωτικό πίνακα και ξεχωρίζει τις σχετικές δραστηριότητες από το συνολικό πακέτο, π.χ. για το έδαφος ξεχωρίζει τις δραστηριότητες με αριθμούς: 1 έως 14, 42, 49, 57, 64, 67, 69, 70, 150. Μελετά τις δραστηριότητες αυτές, επιλέγει έναν επαρκή αριθμό σύμφωνα με την ηλικία, τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των μαθητών, τους στόχους που θέτει και τις δυνατότητες υλοποίησης της κάθε δραστηριότητας, και καταρτίζει ένα αυτοτελές πρόγραμμα Π.Ε. με το συγκεκριμένο θέμα, το οποίο εφαρμόζει στην τάξη είτε ενσωματώνοντας το σε διάφορα μαθήματα είτε ως ανεξάρτητο πρόγραμμα.
3. Ο δάσκαλος σχεδιάζει ένα πρόγραμμα Π.Ε. με θέμα διαφορετικό από τα προτεινόμενα. Μελετά το συγκεντρωτικό πίνακα, επιλέγει έναν επαρκή αριθμό δραστηριοτήτων από περισσότερες της μίας θεματικές ενότητες και καταρτίζει το πρόγραμμα του. Έτσι, συνδυάζοντας με διάφορους τρόπους τις υπάρχουσες δραστηριότητες, δημιουργεί νέες θεματικές ενότητες και διαμορφώνει ευρύτερα πλαίσια εργασίας.
Ως παράδειγμα αναφέρεται το πρόγραμμα με θέμα «Πρώτη γνωριμία με τους φυσικούς πόρους - από την παραγωγή στην κατανάλωση» που εφαρμόστηκε στα σχολεία κατά την πειραματική φάση του Πρ.Π.Ε.
Οι αριθμοί των δραστηριοτήτων που επιλέγησαν για την κατάρτιση του προγράμματος είναι 38, 39, 6, 8, 53, 57, 44, 43, 42, 69, 5, 52, 101, 77, 132, 50, 86, 87, 88, 89, 93, 90, 92, 58, 24, 150, 91, και κατά την αρχική τους ταξινόμηση ανήκουν στις θεματικές ενότητες Έδαφος, Νερό, Δάσος, Αγροοικοσυστήματα - Από την παραγωγή στην κατανάλωση, Απειλούμενα είδη.
* Με οποιονδήποτε τρόπο χρησιμοποιήσει ο δάσκαλος το πακέτο των δραστηριοτήτων είναι πολύ σημαντικό να λαμβάνει υπόψη του:
- τους στόχους και τις αρχές της Π.Ε.,
- τους στόχους τους οποίους ο ίδιος θέτει κατά το σχεδιασμό της διδασκαλίας,
- την ηλικία, τις ανάγκες, τις εμπειρίες και τα ενδιαφέροντα των μαθητών,
- τις ιδιαιτερότητες του τοπικού περιβάλλοντος και των τοπικών περιβαλλοντικών προβλημάτων.
* Για κάθε πρόγραμμα που εφαρμόζει, οργανώνει το απαραίτητο χρονοδιάγραμμα. Ένα πρόγραμμα αφενός δεν χρειάζεται να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα, αφετέρου σημασία έχει στη διάρκεια του προγράμματος να τεθούν τα σωστά ερωτήματα, να συζητηθούν επαρκώς και να αναπτυχθεί ο σχετικός προβληματισμός και όχι μόνο να δοθούν απλώς οι σωστές απαντήσεις.
Βασική προϋπόθεση για την επιτυχία του προγράμματος που συγκροτεί είναι κατά την υλοποίηση των δραστηριοτήτων να υιοθετεί τις βασικές διδακτικές αρχές βάσει των οποίων σχεδιάστηκαν οι δραστηριότητες. Δηλαδή να εξασφαλίζεται η ενεργητική και δημιουργική συμμετοχή των μαθητών, η άμεση ή έμμεση επαφή τους με το διδασκόμενο αντικείμενο, καθώς και να δημιουργείται στην τάξη κλίμα οικειότητας και καλής θέλησης όπως επίσης και σχέσεις φιλίας και συνεργασίας. Τέλος, είναι σημαντικό η διδασκαλία να πραγματοποιείται με κέντρο το μαθητή σύμφωνα με τις ιδιαίτερες κλίσεις του, τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα του.
Ευγενία ΦλογαΐτηΕπίκουρος Καθηγήτρια Περιβαλλοντικής ΑγωγήςΠανεπιστημίου Αθηνών