Απειλές του δάσους - Συνέπειες
Τα πολύ παλιά χρόνια, πριν κάνει την εμφάνισή του ο πολιτισμός, η Γη καλυπτόταν στο 60% περίπου της επιφάνειάς της από εκτεταμένα δάση. Με το πέρασμα των χρόνων ο άνθρωπος με τις διάφορες επεμβάσεις του μείωσε δραματικά την έκταση των δασών.
Οι μεγάλες καταστροφές των δασών συμπίπτουν με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως πολέμους, και έντονες κοινωνικές αλλαγές, όπως π.χ. την αγροτική επανάσταση που οδήγησε στη μετατροπή παραγωγικών δασών σε καλλιεργήσιμη γη.
Η οικονομική και η κοινωνική ανάπτυξη των ανθρώπων στηρίχτηκε για πολλούς αιώνες στην ληστρική εκμετάλλευση των δασών.
Οι συνέπειες της καταστροφής των δασών, όπως η διάβρωση (βλ. Έδαφος), οι πλημμύρες, η μείωση του διαθέσιμου νερού (βλ. Νερό), ήταν σημαντικές σε τοπικό επίπεδο και προκάλεσαν την κατάρρευση ολόκληρων πολιτισμών. Λέγεται ότι ο περίφημος Μινωικός πολιτισμός κατέρρευσε με την καταστροφή των δασών της Κρήτης. Επίσης είναι διαπιστωμένο ότι περιοχές όπου αναπτύχθηκαν μεγάλοι πολιτισμοί (Μεσόγειος, Κίνα, Μεξικό) έχασαν σημαντικό ποσοστό των δασών τους. Εκτεταμένα δάση της Μεσογείου, για παράδειγμα, θυσιάστηκαν για να γίνουν οι στόλοι των λαών της περιοχής.
Η συνεχιζόμενη και σήμερα απώλεια δασικής βλάστησης (οι συνολικές δασικές εκτάσεις σε παγκόσμιο επίπεδο μειώνονται – αν και με φθίνοντα ρυθμό – σε ένα μέσο ετήσιο ποσοστό της τάξης του 0,2%) έχει αρχίσει να επηρεάζει άμεσα την οικονομική και την περιβαλλοντική κατάσταση πολλών χωρών.
Οι συνέπειες της καταστροφής των δασών στην απώλεια γόνιμων εδαφών, τις διαβρώσεις (βλ. Έδαφος) και τα αποθέματα νερού (βλ. Νερό) είναι δραματικές. Κάθε χρόνο 26 δισ. τόνοι επιφανειακού εδάφους χάνονται παγκοσμίως. Η γη στα ορεινά υποβαθμίζεται συνεχώς, οι πλημμύρες καταστρέφουν την υποδομή που υπάρχει στα πεδινά. Τα φερτά υλικά που παρασύρονται από τους χείμαρρους προσχώνουν τις λίμνες και δημιουργούν προβλήματα στις συγκοινωνίες.
Μια από τις επιπτώσεις της καταστροφής των δασών σε παγκόσμια κλίμακα είναι η συμβολή της στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, στην αύξηση δηλαδή της θερμοκρασίας της Γης εξαιτίας της αύξησης του διοξειδίου του άνθρακα (βλ. Αέρας). Με την απώλεια των δασών αυξάνεται το διοξείδιο του άνθρακα, διότι αφενός χάνονται τα δέντρα τα οποία έχουν την ικανότητα να το απορροφούν για τις ανάγκες του μεταβολισμού τους και αφετέρου τα νεκρά δέντρα αποτελούν πηγή τροφοδοσίας διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Υπολογίζεται ότι οι φωτιές στα τροπικά δάση (συμπεριλαμβανομένου του Αμαζονίου) το 1998, παρήγαγαν 1-2 δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα, ποσότητα που είναι ισοδύναμη με το 1/3 των παγκόσμιων εκπομπών από την καύση ορυκτών καυσίμων (Rowell & Moore 2000, p.14).
Η μείωση των δασικών εκτάσεων συνδέεται με δύο βασικές διεργασίες. Η πρώτη, και πιο σημαντική, είναι η αποψίλωση και αναφέρεται στη μετατροπή των δασών σε άλλες χρήσης (όπως η καλλιέργεια και η οικοδόμηση) εξαιτίας της παρέμβασης του ανθρώπου. Η δεύτερη αναφέρεται στις φυσικές καταστροφές, όπως οι πυρκαγιές που δεν ακολουθούνται από φυσική αναγέννηση ή αναδάσωση.
Συγκεκριμένα, οι σημαντικότερες απειλές των δασών που εξακολουθούν να ισχύουν και σήμερα και οδηγούν στις δυσμενείς επιπτώσεις που αναφέραμε είναι οι ακόλουθες:
Εκχερσώσεις για την επέκταση της γεωργικής γης.
Υπερεκμετάλλευση με ληστρικές υλοτομίες για παραγωγή ξύλου και καύσιμης ύλης.
Πυρκαγιές από πρόθεση.
Υπερβόσκηση.
Βόσκηση καμένων δασών.
Όξινη βροχή από αέριους ρυπαντές.
Κλιματική αλλαγή και δάση. Ιδιαίτερη όμως αναφορά θα πρέπει να γίνει στις συνέπειες που προκαλεί η κλιματική αλλαγή στα δάση. Παραπάνω αναφέρθηκε ο τρόπος με τον οποίο η καταστροφή των δασών συμβάλλει στην επιδείνωση του φαινομένου του θερμοκηπίου και κατ’ επέκταση στην κλιματική αλλαγή. Όμως η κλιματική αλλαγή, εκτός από συνέπεια, αποτελεί και αιτία της καταστροφής των δασών. Πιο συγκεκριμένα, η κλιματική αλλαγή, μέσω της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του αέρα, της μεταβολής των βροχοπτώσεων και της συχνότερης εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων δημιουργεί σοβαρές επιπτώσεις στην ανάπτυξη των δασών (FAO
http://www.fao.org/newsroom/EN/focus/2006/1000247/index.html).
Μια από τις σοβαρότερες επιπτώσεις είναι η αλλαγή των ορίων εξάπλωσης ορισμένων δασικών ειδών. Εξαιτίας της αύξησης της θερμοκρασίας, έχει ήδη παρατηρηθεί η «μετανάστευση» ορισμένων ειδών σε μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη καθώς και σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Στη Σουηδία κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ού αιώνα τα όρια εξάπλωσης της σημύδας
Betula pubescens μεταφέρθηκαν βορειότερα προς την τούνδρα. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, είδη των Αυστριακών Άλπεων «μετανάστευσαν» σε υψηλότερα υψόμετρα (από μισό έως τέσσερα μέτρα). Την ίδια περίοδο η μέση θερμοκρασία στις κεντρικές Άλπεις αυξήθηκε κατά 0,7 βαθμούς κελσίου. Τέτοιου είδους αλλαγές μπορεί να προκαλέσουν σε αρκετά είδη πολλές γενετικές και περιβαλλοντικές πιέσεις, δεδομένου ότι συχνά τα ορεινά ενδιαιτήματα έχουν περιορισμένο μέγεθος. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να υποστούν μείωση του πληθυσμού τους και κατ’ επέκταση της γενετικής τους ποικιλότητας.
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, από την άλλη, προκαλούν σοβαρές απώλειες δασικών δέντρων. Ο τυφώνας Ivan προκάλεσε το 2004 τεράστιες καταστροφές σε δάση των ΗΠΑ. Επιπλέον όμως, έντονες πλημμύρες και θύελλες οδηγούν συχνά σε αλλαγές στη ροή του νερού από το οποίο εξαρτώνται τα δέντρα και συνεπώς η υγεία των δασικών οικοσυστημάτων.
Μια ακόμα σοβαρή συνέπεια της αλλαγής του κλίματος είναι το γεγονός ότι ανοίγει ο δρόμος για την είσοδο ξενικών ειδών εισβολέων τα οποία μπορεί να προσβάλλουν και να αλλάξουν ριζικά τη δομή ενός δασικού οικοσυστήματος. Επιπλέον, η μεταβολή της θερμοκρασίας και των βροχοπτώσεων είναι δυνατό να οδηγήσει στην εξάπλωση παρασιτικών εντόμων με καταστροφικές συνέπειες σε δασικές καλλιέργειες.
Οι παραπάνω μεταβολές μπορούν να αλλάξουν όμως και τη δυναμική των δασικών πυρκαγιών. Ξηρασίες σε περιφερειακό επίπεδο συνδέονται στενά με τη συχνότητα και την ένταση των πυρκαγιών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των καταστροφικών πυρκαγιών στην Πορτογαλία το καλοκαίρι του 2003, όπου σχεδόν 400 χιλιάδες εκτάρια δασών κάηκαν κατά τη διάρκεια ενός έντονου κύματος καύσωνα.