Συρρίκνωση της βιολογικής ποικιλότητας
Η εξαφάνιση ειδών ήταν και είναι μέρος της φυσικής διαδικασίας της εξέλιξης των ζωντανών οργανισμών στον πλανήτη μας. Τα είδη στην πορεία της εξέλιξης είτε μεταλλάσσονται σταδιακά σε νέα είδη είτε αντικαθιστούνται από μια άλλη κατηγορία οργανισμών που έχουν «εφεύρει» κάποια καινούρια «δεξιότητα» επιβίωσης. Με τον τρόπο αυτό φτάσαμε στη σημερινή σύνθεση ειδών, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου. Τη συνολική βιοποικιλότητα είμαστε μακριά από το να τη γνωρίζουμε (πιστεύεται ότι λιγότερο από το 5% των ειδών που υπάρχουν πάνω στη Γη έχει περιγραφεί), όσο για τη γενετική ποικιλότητα δεν είμαστε σε θέση αυτή τη στιγμή ούτε να την ποσοτικοποιήσουμε. Οι εκτιμήσεις των επιστημόνων για τον συνολικό αριθμό ειδών του πλανήτη απέχουν ακόμα και σε επίπεδο τάξης μεγέθους. Ορισμένοι εκτιμούν ότι ο συνολικός αριθμός ανέρχεται στα 10 εκατομμύρια, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι μπορεί να φτάνουν τα 30, 50, έως και τα 100 εκατομμύρια (Μελιάδου 2000). Διάφορες μελέτες και εκθέσεις που έχουν παρουσιαστεί κάνουν λόγο για ένα αριθμό ειδών που έχουν αναγνωριστεί και περιγραφεί, μεταξύ 1,4 και 1,8 εκατομμυρίων (1,4 εκατ. δίνει ο διακεκριμένος βιολόγος E.O. Wilson, 1,75 εκατ. δίνει η Global Biodiversity Assessment του UNEP, 1,8 εκατ. δίνει η Encyclopedia of Life http://www.eol.org/). Περισσότερα από τα μισά γνωστά είδη, όπως φαίνεται και στο Σχήμα 2, είναι έντομα.
Σχήμα 2Εκτιμώμενος αριθμός ειδών και αριθμός γνωστών (ονοματισμένων) ειδών
Πηγή: Millennium Ecosystem Assessment 2005.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η πίεση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον προκαλεί εξαφανίσεις ειδών με ρυθμούς τρομακτικούς που δεν έχουν καμία σχέση με τους φυσικούς ρυθμούς της εξέλιξης. Ο όρος ‘απειλούμενα είδη’ (threatened species) χρησιμοποιείται ευρύτατα για να υποδηλώσει τα είδη που κινδυνεύουν από αφανισμό. Στην κυριολεξία, ο όρος αυτός συμπεριλαμβάνει τρεις επιμέρους κατηγορίες, σύμφωνα με την ταξινόμηση που χρησιμοποιείται στο «Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ειδών» της IUCN. Αναφερόμαστε στις κατηγορίες (3), (4) και (5) από το σύνολο των κατηγοριών που χρησιμοποιεί η IUCN για να ταξινομήσει τα είδη:
Εκλιπόντα (extinct): και το τελευταίο εναπομένων μέλος του είδους έχει πεθάνει ή θεωρείται χωρίς εύλογη αμφιβολία ότι έχει πεθάνει.
Εκλιπόντα στο φυσικό τους περιβάλλον (extinct in the wild): επιβιώνουν άτομα σε αιχμαλωσία, αλλά δεν υπάρχει ελεύθερος επιζών φυσικός πληθυσμός.
Κρισίμως κινδυνεύοντα (critically endangered): αντιμετωπίζουν άκρως υψηλό κίνδυνο αφανισμού στο άμεσο μέλλον.
Κινδυνεύοντα (endangered): αντιμετωπίζουν πολύ υψηλό κίνδυνο αφανισμού στο κοντινό μέλλον.
Τρωτά (vulnerable): αντιμετωπίζουν υψηλό κίνδυνο αφανισμού μεσοπρόθεσμα.
Σχεδόν απειλούμενα (near threatened): δεν ικανοποιεί τα κριτήρια για να ενταχθεί στις παραπάνω τρεις κατηγορίες αλλά είναι πιθανό να γίνει στο κοντινό μέλλον.
Μειωμένου ενδιαφέροντος (least concern): δεν αντιμετωπίζουν απειλή για την επιβίωσή τους.
Το Κόκκινο Βιβλίο της IUCN παρουσιάζει 16.306 απειλούμενα με αφανισμό είδη για το 2007, αυξημένα κατά περίπου 200 σε σχέση με το 2006. Τα αφανισμένα είδη έχουν φτάσει τα 785, ενώ 65 είδη υπάρχουν πλέον μόνο σε συνθήκες αιχμαλωσίας ή καλλιέργειας (κατηγορία 2).
Θα πρέπει εδώ να διευκρινιστεί ότι κάθε χώρα μπορεί να διαμορφώσει, σύμφωνα με το υπόδειγμα της IUCN, το δικό της Κόκκινο Βιβλίο. Στην Ελλάδα, το WWF-Ελλάς συντονίζει μια προσπάθεια ειδικών σε θέματα απειλούμενων ειδών για τη συγγραφή του νέου Κόκκινου Βιβλίου των Απειλούμενων Ειδών της Ελλάδας. Οι κατηγορίες που περιλαμβάνει είναι βέβαια αντίστοιχες με εκείνες της IUCN.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Nature (Thomas et al, 2004), το 15 - 37 % των γνωστών ειδών του πλανήτη μας κινδυνεύει να αφανιστεί μέχρι το 2050 εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής.
Στο Σχήμα 3 παρουσιάζεται η τάση μείωσης του πληθυσμού των σπονδυλωτών για τρεις ευρύτερες κατηγορίες: τα θαλάσσια είδη, τα χερσαία είδη και τα είδη του γλυκού νερού. Οι υπολογισμοί αυτοί βασίζονται σε έναν δείκτη, το Living Planet Index. Οι συγκεκριμένοι υπολογισμοί στηρίζονται σε δεδομένα για 555 χερσαία είδη, 323 είδη του γλυκού νερού και 267 θαλάσσια είδη. Σύμφωνα με τα σχετικά στοιχεία, από το 1970 μέχρι το 2000 καταγράφεται μια μείωση της τάξης του 50% του πληθυσμού των ειδών του γλυκού νερού και 30% μείωση του πληθυσμού των ειδών των άλλων δύο κατηγοριών.
Σχήμα 3Living Planet Index, 1970-2000
Πηγή: Millennium Ecosystem Assessment 2005.
Τα θερμά σημεία (hot spots)
Ορισμένες περιοχές του πλανήτη αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικές και ταυτόχρονα εύθραυστες ζώνες για τη βιοποικιλότητα του πλανήτη. Αυτές οι περιοχές έχουν ονομαστεί «θερμά σημεία» (hot spots). Διατηρούν ιδιαίτερα υψηλούς αριθμούς ενδημικών ειδών, ενώ παράλληλα αντιμετωπίζουν σημαντικές απειλές. Στο σύνολό τους αυτές οι περιοχές καλύπτουν το 2,3% της χερσαίας επιφάνειας της Γης. Εντούτοις, περιλαμβάνουν περισσότερα από τα μισά είδη φυτών του πλανήτη και το 42% των χερσαίων σπονδυλωτών ειδών που "φιλοξενούν" είναι ενδημικά. Καθεμιά έχει ήδη χάσει τουλάχιστον το 70% της αρχικής φυσικής της βλάστησης (http://www.biodiversityhotspots.org/). Στον Χάρτη 1 παρουσιάζονται τα 34 θερμά σημεία της βιοποικιλότητας του πλανήτη.
Χάρτης 1