Αίτια της συρρίκνωσης-απειλές
Οι καταστροφικές επιπτώσεις της ανθρώπινη πίεσης στα οικοσυστήματα απορρέουν από τη σπάταλη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων στις βιομηχανικές χώρες και την υπέρμετρη δημογραφική αύξηση στις χώρες του Τρίτου Κόσμου.
Η διατήρηση των οικοσυστημάτων και των ειδών προϋποθέτει τη διατήρηση των πληθυσμών και των βιοκοινοτήτων. Ένας πληθυσμός κινδυνεύει όταν ο αριθμός των ατόμων που τον απαρτίζουν πέσει κάτω από ένα ελάχιστο όριο. Τα άτομα κινδυνεύουν από άμεσο θάνατο (λόγω φυσικών θηρευτών, φόνου από κυνήγι, αρρώστια, ατύχημα) ή από θάνατο εξαιτίας στέρησης πόρων (έλλειψη ή υποβάθμιση φυσικών πόρων).
Η διαδικασία της έλλειψης και της υποβάθμισης των πόρων μπορεί να έχει δύο μορφές:
Η πίεση είναι ίση πάνω στο βιότοπο και ο πληθυσμός μειώνεται παντού μέσα στη ζώνη εξάπλωσης, που παραμένει ενιαία.
Η εξάπλωση κόβεται σε κομμάτια. Η πίεση είναι άνισα κατανεμημένη. Ο πληθυσμός εξαφανίζεται σε ορισμένες περιοχές και, ενώ παραμένει υγιής σε άλλες, οι πιθανότητες επιβίωσης του μειώνονται.
Κατά συνέπεια, οι πιθανότητες ενός είδους να εγκαταστήσει έναν υγιή πληθυσμό εξαρτώνται από την ποιότητα και τη διαθεσιμότητα των φυσικών πόρων καθώς και από τη συνέχεια της ζώνης εξάπλωσης του.
Η μεγαλύτερη απειλή για την άγρια ζωή είναι η μείωση του διαθεσίμου χώρου για τη διαβίωση των ειδών. Η αποξήρανση των υγρότοπων, η αποψίλωση των φυσικών δασών και οι πυρκαγιές (βλ. Επιφανειακά νερά, Δάσος), η επέκταση των οικισμών και των τουριστικών εγκαταστάσεων στις παράλιες ζώνες που καταστρέφουν, κατακερματίζουν ή υποβαθμίζουν τους βιότοπους ευθύνονται για το μεγαλύτερο μέρος των απωλειών. Η δεύτερη μεγάλη απειλή για την άγρια ζωή είναι η ρύπανση της ατμόσφαιρας, η ρύπανση των νερών και των εδαφών από τα απόβλητα της βιομηχανίας και της γεωργίας (βλέπε καταστροφικές επιπτώσεις της όξινης βροχής), η ρύπανση από ραδιενέργεια (βλ. Αέρας, Έδαφος, Νερό, Αγροοικοσυστήματα). Ένας από τους γνωστότερους μηχανισμούς καταστροφής των ειδών από τη ρύπανση είναι η συσσώρευση των βλαβερών ουσιών μέσα στις τροφικές αλυσίδες (ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η δραματική μείωση των αρπακτικών πουλιών που ακολούθησε τη χρήση του DDΤ ως εντομοκτόνου στη γεωργία, βλ. Αγροοικοσυστήματα).
Άμεση απειλή για ορισμένα είδη είναι η υπερεκμετάλλευσή τους: αλιεία, κυνήγι, εμπόριο σπάνιων ειδών και των δερμάτων ή άλλων μερών του σώματος τους.
Μεγάλες καταστροφές έχουν επιφέρει σε ορισμένες περιπτώσεις οι εισαγωγές ξενικών ειδών (ζωικών ή φυτικών) που επειδή στον καινούριο τόπο μπορεί να μην έχουν φυσικούς εχθρούς αναπτύσσονται υπέρμετρα εις βάρος των γηγενών.
Τέλος, οι μέθοδοι μη επιλεκτικής εξόντωσης ανεπιθύμητων ειδών, όπως για παράδειγμα η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων που φάνηκε να έχει ελάχιστη επίπτωση στους πληθυσμούς οριμένων ειδών των οποίων επιθυμείτο η εξολόθρευση (όπως π.χ. οι αλεπούδες) ενώ είχε δραματικές συνέπειες για τα μεγάλα αρπακτικά (όρνια, αετοί κ.λπ.).
Στο Σχήμα 4 συνοψίζεται από το Millennium Ecosystem Assessment (2005) η τάση ορισμένων χαρακτηριστικών παραγόντων (drivers) που ευθύνονται για τη μείωση της βιοποικιλότητας και τη μεταβολή στις λειτουργίες των οικοσυστημάτων σε επίπεδο μεγαδιαπλάσεων για τα τελευταία 50-100 χρόνια. Φαίνεται λοιπόν από το σύνολο των σημείων, ότι το σημαντικότερο πρόβλημα σε επίπεδο ταχείας επιδείνωσης και μεγαλύτερων επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα αντιμετωπίζουν:
(α) τα τροπικά δάση και τα εσωτερικά νερά εξαιτίας των μεταβολών των ενδιαιτημάτων.
(β) τα εύκρατα λιβάδια, τα εσωτερικά νερά και η παράκτια ζώνη εξαιτίας της ρύπανσης από νιτρικά και φωσφορικά.
Σχήμα 4Τάσεις βασικών παραγόντων μείωσης της βιοποικιλότητας και μεταβολής της λειτουργίας των οικοσυστημάτων σε επίπεδο μεγαδιάπλασης για τα τελευταία 50-100 χρόνια
Πηγή: Millennium Ecosystem Assessment 2005.
Κλιματική αλλαγή και βιοποικιλότητα
Ειδική αναφορά θα πρέπει να γίνει στις συνέπειες που επιφέρει η κλιματική αλλαγή στη βιοποικιλότητα του πλανήτη, δεδομένου ότι αποτελεί το σημαντικότερο και πιο σύνθετο περιβαλλοντικό ζήτημα του πλανήτη. Εκτιμάται μάλιστα ότι στο τέλος του τρέχοντος αιώνα θα αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα μείωσης της βιοποικιλότητας και μεταβολής των λειτουργιών των οικοσυστημάτων. Στις βασικότερες συνέπειες συμπεριλαμβάνονται οι αλλαγές στην κατανομή (εξάπλωση) των ειδών, στα μεγέθη των πληθυσμών, στο χρονισμό της αναπαραγωγής και της μετανάστευσης των ειδών καθώς και στη συχνότητα των επεισοδίων έκρηξης παράσιτων και ασθενειών.
Ειδικότερα, εκτιμάται ότι λόγω της μετακίνησης των ορίων των εύκρατων κλιματικών ζωνών του βόρειου και του νότιου ημισφαιρίου προς τους πόλους, πολλά είδη δεν θα έχουν την ικανότητα να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες, με αποτέλεσμα είτε να μετακινηθούν προς μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη είτε να εξαφανισθούν (Κόκκορης κ.ά. 2005). Ιδιαίτερα ευάλωτα είδη είναι τα ενδημικά φυτά που ζουν σε μεγάλα υψόμετρα των βουνών καθώς και τα ενδημικά ψάρια που ζουν σε λίμνες, των οποίων τα όρια εξάπλωσης είναι περιορισμένα και επομένως η μετανάστευσή τους εξαιρετικά δύσκολη. Επιπλέον τα είδη που ζουν σε παράκτιες περιοχές και μικρά κοραλλιογενή νησιά (ατόλες) κινδυνεύουν να υποστούν σοβαρές συνέπειες εξαιτίας της δυνητικής ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Τέλος, ενώ ορισμένα είδη φυτών που μπορούν να προσαρμοστούν στις αυξημένες συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα της ατμόσφαιρας και σε υψηλότερες θερμοκρασίες μπορεί να αυξήσουν τους ρυθμούς αύξησής τους, εκείνα που δεν έχουν αντίστοιχες προσαρμοστικές ικανότητες κινδυνεύουν με δραστική μείωση των πληθυσμών τους.