ΤΑ ΧΕΙΡΟΠΤΕΡΑ
Πιο γνωστά με το κοινό όνομα νυχτερίδες, τα χειρόπτερα είναι μια από τις πιο πλούσιες σε είδη τάξεις θηλαστικών καθώς περιλαμβάνει το 1/4 του συνόλου των ειδών όλων των θηλαστικών της γης. Σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχουν περίπου 1000 είδη. Στην Ευρώπη υπάρχουν 41 είδη από τα οποία τα 34 συναντώνται στην Ελλάδα.
Θηλαστικά, πολύ αλλιώτικα από τ' άλλα
Αν εξαιρέσουμε δυό-τρία είδη δενδρόβιων θηλαστικών (όπως ο ιπτάμενος σκίουρος) που μπορούν να γλιστρήσουν στον αέρα για λίγα μέτρα, οι νυχτερίδες είναι τα μόνα θηλαστικά που μπορούν να εκτελούν ενεργό πτήση σε μεγάλες αποστάσεις. Τα φτερά τους είναι δερματώδεις επιφάνειες που εκτείνονται ανάμεσα στα μακριά και ανοιχτά σαν βεντάλιες δάχτυλά τους, το σώμα, τα πόδια και την ουρά. Το πέταγμά τους συνδυάζει γοργά χτυπήματα των φτερών με σύντομο γλίστρημα στον αέρα και οι πιο επιδέξιες φτάνουν την ταχύτητα των 40 χμ. την ώρα, με 10 χτυπήματα των φτερών ανά δευτερόλεπτο. Τα μικροχειρόπτερα είναι πολύ μικρά και ελαφριά, αφού τα περισσότερα ζυγίζουν λιγότερο από 15 γραμμ. ενώ τα βαρύτερα φτάνουν τα 70 γραμμάρια.
Άλλο ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι χρησιμοποιούν υπερήχους, διαφορετικής συχνότητας και χροιάς το κάθε είδος, για να προσανατολίζονται και να εντοπίζουν τα φυσικά εμπόδια στο περιβάλλον τους (δέντρα, κτίρια κ.λπ.), τις άλλες νυχτερίδες και κυρίως τη λεία τους (νυχτοπεταλούδες και άλλα έντομα). Ένας οξύς ήχος, κατά κανόνα μη αντιληπτός από το ανθρώπινο αυτί, εκπέμπεται από το στόμα ή τη μύτη (σε ορισμένα είδη) και η ηχώ του επιστρέφει στο αυτί, που έχει για το λόγο αυτό ιδιαίτερη και χαρακτηριστική δομή, διαφορετική στο κάθε είδος. (Οι πτυχές του αυτιού αποτελούν σε ορισμένα είδη κλείδα για τον προσδιορισμό τους.)
Οι περισσότερες ευρωπαϊκές νυχτερίδες πέφτουν σε χειμερία νάρκη της οποίας η διάρκεια ποικίλλει σε συνάρτηση με τις καιρικές συνθήκες. Άλλες καταφεύγουν σε σπηλιές, άλλες σε κουφάλες δέντρων, μερικές σε σχισμές και ανοίγματα στα βράχια. Αρκετά είδη μπορούν επίσης να καταφύγουν σε παλιά κτίρια. Καθώς διαχειμάζουν ή κι όταν κουρνιάζουν, τα περισσότερα είδη κρέμονται από τα νύχια των ποδιών τους με το κεφάλι προς τα κάτω. Τα πόδια τους έχουν δύο ανατομικές ιδιομορφίες που εξυπηρετούν αυτήν την τελευταία συνήθεια: το γόνατο τους λυγίζει και προς τις δύο μεριές, ενώ τα δάχτυλα των ποδιών τους κατευθύνονται προς τα πίσω.
Μια ζωή στο σκοτάδι
Οι νυχτερίδες βγαίνουν για κυνήγι μετά τη δύση του ήλιου και επιστρέφουν στα καταφύγιά τους πριν ξημερώσει. Περνούν τη μέρα τους σε σκοτεινά μέρη όμοια με εκείνα στα οποία διαχειμάζουν, αν και όχι πάντα στα ίδια (για παράδειγμα, νυχτερίδες που καταφεύγουν το χειμώνα σε σπηλιές μπορεί να περνούν το καλοκαίρι σε δέντρα).
Αποικίες, κοινωνική ζωή, αναπαραγωγή
Οι νυχτερίδες, ιδιαίτερα αυτές που βρίσκουν καταφύγιο σε σπηλιές, συγκεντρώνονται συχνά σε πολύ μεγάλες αποικίες που αριθμούν μέχρι και χιλιάδες άτομα.
Σχεδόν όλα τα είδη ζευγαρώνουν από αργά το καλοκαίρι έως και το φθινόπωρο. Η γονιμοποίηση όμως δεν γίνεται άμεσα. Η θηλυκιά «αποθηκεύει» το σπέρμα μέχρι την άνοιξη οπότε γίνεται η ωορρηξία και η γονιμοποίηση ενός ωαρίου και αρχίζει η ανάπτυξη του εμβρύου. Η κύηση δεν έχει καθορισμένη διάρκεια (από 40 ημέρες έως 6 μήνες) και εξαρτάται από το είδος, τη διαθεσιμότητα τροφής και τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Οι κυοφορούσες θηλυκές μαζεύονται συνήθως σε μεγάλες αποικίες, πράγμα που τις βοηθάει να κρατούν ψηλή και σταθερή θερμοκρασία, την οποία χρειάζονται τα μικρά που γεννιούνται γυμνά και δεν έχουν την ικανότητα να ρυθμίζουν τη θερμοκρασία του σώματός τους.
Τα περισσότερα είδη γεννούν ένα μόνο μικρό, από τέλη Μαΐου έως τέλη Ιουνίου, που μπορεί να ζυγίζει έως και το 25% του βάρους της μητέρας. Τις πρώτες μέρες της ζωής του το μεταφέρει η μητέρα του γαντζωμένο πάνω στο σώμα της. Πριν από τον απογαλακτισμό, οι θηλυκές αρχίζουν να αφήνουν μόνα τους τα μικρά, χωρίς όμως να τα εγκαταλείπουν. Στην αρχή επιστρέφουν για να τα ταΐσουν και κατόπιν για να τα βγάλουν έξω να τους δείξουν πώς να βρίσκουν και να πιάνουν την τροφή τους. Στις τρεις περίπου εβδομάδες τα μικρά είναι έτοιμα να πετάξουν μόνα τους. Πολλά είδη ωριμάζουν σεξουαλικά στον πρώτο χρόνο της ζωής τους και ορισμένα στο δεύτερο χρόνο. Αν και δεν είναι ακριβώς γνωστό το πόσα χρόνια ζουν οι νυχτερίδες, υπάρχουν στοιχεία για άτομα που έχουν ξεπεράσει τα τριάντα χρόνια, συνήθως όμως ζουν λιγότερα.
Απειλές
Στην Ελλάδα, χώρα με πολλές χιλιάδες σπηλιές, μεγάλη ποικιλία άλλων βιότοπων και τροφής (εντόμων), οι νυχτερίδες είναι άφθονες. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μείωση των πληθυσμών τους τουλάχιστον σε ορισμένα από τα γνωστότερα καταφύγιά τους.
Οι κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζουν σήμερα οι νυχτερίδες είναι η καταστροφή και υποβάθμιση των βιοτόπων τους, τόσο καταφυγίων όσο και περιοχών κυνηγιού. Για παράδειγμα, η κοπή γέρικων δέντρων με κουφάλες, η ρύπανση και η τουριστική αξιοποίηση των σπηλαίων, καθώς και το γκρέμισμα των παλιών σπιτιών ή η ανακαίνισή τους χωρίς να ληφθεί μνεία για τα ζώα που φιλοξενούν οδηγεί σε απώλεια καταφυγίων. Άλλη μεγάλη απειλή, που πλήττει άλλωστε όλα τα εντομοφάγα είδη, είναι η αλόγιστη χρήση των εντομοκτόνων στη γεωργία. Μια ακόμα σημαντική απειλή για τις νυχτερίδες είναι η ανθρώπινη άγνοια που οδηγεί σε παράλογους φόβους με αποτέλεσμα την εσκεμμένη θανάτωση αποικιών. Πρέπει τέλος να έχουμε υπόψη μας ότι η ενόχληση νυχτερίδας που βρίσκεται σε χειμερία νάρκη μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες, αφού για να ανεβάσει τη θερμοκρασία του σώματός της και να πετάξει θα χάσει πολύτιμες θερμίδες και είναι πολύ πιθανόν να μην μπορέσει να βγάλει το χειμώνα. Η ενόχληση καλοκαιρινών αποικιών επίσης μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες, αφού οι τρομαγμένες μητέρες μπορεί να ρίξουν στο έδαφος τα μικρά τους και να εγκαταλείψουν την αποικία.